เรื่องย่อ

ขุนช้าง ขุนแผน (พลายแก้ว) และนางวันทอง (พิมพิลาไลย) เป็นคนเมืองสุพรรณบุรี เคยเป็นเพื่อนเล่นกันมาและต่างเป็นกำพร้าบิดา พลายแก้วกับมารดาอพยพไปอยู่กาญจนบุรี ต่อมาพลายแก้วบวชอยู่วัดป่าเลไลย สุพรรณบุรี มีโอกาสได้พบกับนางพิมและได้ลักลอบได้เสียกันทั้งที่พลายแก้วยังบวชเป็นเณรอยู่ ขุนช้างก็หลงรักนางพิมเช่นกัน แต่นางพิมรังเกียจ พลายแก้วลาสิกขาบทให้ยายทองประศรี ผู้เป็นมารดามาสู่ขอนางพิม พลายแก้วกับนางพิมแต่งงานกันได้เพียง ๒ วัน ก็ถูกเกณฑ์ไปทัพเชียงใหม่ ขุนช้างออกอุบายกลับจากกองทัพมาหลอกนางพิมซึ่งได้เปลี่ยนชื่อเป็นนางวันทองว่าขุนแผนตายแล้วนางพิมไม่เชื่อ แต่นางพิมต้องจำยอมแต่งงานกับขุนช้างเพราะถูกนางศรีประจันผู้เป็นแม่บังคับ ให้แต่งงานกับขุนช้าง เนื่องจากขุนช้างหลอกว่านางพิมถ้าไม่แต่งงานจะต้องเป็นม่ายหลวง พร้อมทั้งเอาเงินทองมาล่อแม่ของนางพิม

พลายแก้วกลับจากสงคราม ได้รับยศเป็นขุนแผนแสนทะท้านพร้อมทั้งได้นางลาวทองมาจากบ้านจอมทอง เกิดหึงหวงกับนางวันทอง ขุนแผนโมโหให้นางวันทองที่ด่าตนต่อหน้าจึงพานางลาวทองไปอยู่กับนางทองประศรีผู้เป็นแม่ที่กาญจนบุรี ด้วยความน้อยใจนางวันทองยอมเข้าห้องหอและถูกขุนช้างขืนใจ

ต่อมาขุนช้างแกล้งกล่าวโทษขุนแผนต่อพระพันวษา ขุนแผนต้องโทษไปตระเวรด่าน นางลาวทองถูกกักตัวไว้ในวัง ขุนแผนคิดแค้นขุนช้างเตรียมหาของวิเศา ๓ อย่าง คือ ดาบฟ้าฟื้น กุมารทอง และม้าสีหมอก เมื่อได้ของวิเศษ ๓ อย่างแล้ว บุกขึ้นบ้านขุนช้างได้นางแก้วกิริยาเป็นภรรยา

ขุนแผนพานางวันทองหนีไปอยู่ในป่าขุนช้างนำทัพกรุงศรีอยุทธยาออกจับแต่สู้ขุนแผนไม่ได้ ขุนแผนพานางวันทองซึ่งตั้งครรภ์แก่ไปอาศัยอยู่กับเจ้าเมืองพิจิตร แล้วขอให้เจ้าเมืองส่งตัวสู้คดีที่กรุงศรีอยุทธยา ขุนแผนชนะคดีได้นางวันทองเป็นกรรมสิทธิ์ แต่พระพันวษาทรงพระพิโรธที่ขุนแผนทูลขอนางลาวทองคืน จึงรับสั่งให้เอาตัวขุนแผนไปจำคุก ขุนช้างพาลูกน้องมาฉุดเอาตัวนางวันทองไปสุพรรณบุรี นางคลอดบุตรเป็นชาย ชื่อว่าพลายงาม ขุนช้างมีความพยาบาทล่อล่วงพลายงามไปฆ่าในป่า แต่ ผีพลายของขุนแผนช่วยไว้ นางวันทองออกตามหาลูกพลายงามเล่าให้แม่ฟังว่าถูกขุนช้างทำร้าย นางวันทองเล่าความจริงให้ พลายงามฟังว่าพ่อที่แท้จริงคือใคร นางให้พลายงามไปอยู่กับย่าที่กาญจนบุรี
พอพลายงามอายุ ๑๕ ปี ได้ถวายตังเข้ารับราชการ เกิดศึกเมืองเชียงใหม่ครั้งที่ ๒ พลายงามอาศาเป็นแม่ทัพและทูลขออภัยโทษให้ขุนแผนผู้บิดา เพื่อร่วมกันนำทัพไปทำศึกครั้งนี้ เมื่อยกกองทัพไปถึงเมืองพิจิตร พลายงามได้นางศรีมาลาลูกสาวพระพิจิตรเป็นภรรยา ทัพไทยตีได้เมืองแงเชียบงใหม่ คุมตัวเจ้าเมืองเชียงใหม่และครอบครัวลงมาที่กรุงศรีอยุทธยา ขุนแผนได้เลื่อนยศเป็น พระสุรินทรฤาไชยครองเมืองกาญจนบุรี พลายงามได้เปป็นจหมื่นไวยวรนาถ และได้พระพันวษาได้พระราชทานนางสร้อยฟ้าพระธิดาของพระเจ้าเชียงใหม่เป็นภรรยา และได้รับสั่งให้ประกอบพิธีแต่งงานระหว่างพระไวยกับนางศรีมาลาด้วย พระไวยคิดถึงแม่จึงลักลอบไปนำมาไว้ที่บ้าน ขุนช้างเข้าถวายฎีกาต่อพระพันวษา พระพันวษาจึงเรียกตัวผู้ที่เกี่ยวข้องมาชำระคดี

ระหว่างการชำระคดีพระพันวษาถามนางว้นทองว่าจะเลือกอยู่กับใคร ด้วยความกลัวว่าจะถูกลง อาญานางจึงไม่กล้า ที่เลือกว่าจะอยู่กับใคร จึงทำให้พระพันวษากริ้วมากรับสั่งให้นำตัวนางวันทองไปประหารชีวิต จมื่นไวยขอพระราชทานอภัยโทษให้มารดา แต่ก็ไม่ทันเนื่องจากนางถูกประหารก่อน

นางสร้อยฟ้าและนางศรีมาลาภรรยาของพระไวยวิวาทกัน พระไวยตัดสินใจให้นางสร้อยฟ้าผิด นางสร้อยฟ้แค้นจึงให้เถรขวด ทำเสน่ห์ให้พระไวยลุ่มหลง พลายชุมพลลูกของขุนแผนกับนางแก้วกิริยา เห็นเหตุการณ์ไม่สู้ดีหนีไปอยู่กับตายายที่เมืองสุโขทัย ได้ร่ำเรียนเวทมนต์คาถา คบคิดกับขุนแผนเพื่อถอนเสน่ห์ให้พระไวย พระพันวษาทราบเรื่องรับสั่งให้นางสร้อยฟ้าและนางศรีมาลาลุยไฟพิสูจน์ความบริสุทธิ์ นางสร้อยฟ้าถูกเนรเทศกลับเมืองเชียงใหม่ เถรขวดมีความพยาบาทพลายชุมพล จึงแปลงเป็นจระเข้ลงมา อาละวาทที่กรุงศรีอยุทธยา พลายชุมพลอาสาปราบจรเข้าและจับตัวมาถวายพระพันวษาได้ พระพันวษามีรับสั่งให้ประหารเสีย และทรงแต่งตั้งให้พลายชุมพลเป็นหลวงนาฤทธิ์